Sơ lược về các căng thẳng nơi Biển Đông Nam Á (Defense One, 15/5/2014)

SƠ LƯỢC VỀ CÁC CĂNG THẲNG NƠI BIỂN ĐÔNG NAM Á

Hay: CẨM NANG CÁC SỰ KIỆN CĂNG THẲNG NƠI BIỂN ĐÔNG NAM Á

Nguồn: http://www.defenseone.com/threats/2014/05/heres-your-pocket-guide-south-china-sea-tensions/84565/?oref=d-river

Beina Xu, 15/05/2014

Hà Nguyễn dịch

Trong những năm gần đây, các tranh chấp chủ quyền đối với vùng lãnh hải và các quần đảo trong biển ĐNA đã làm xáo trộn quan hệ giữa TQ với các nước như Philippines, VN, Đài loan, Mã lai và Brunei; và căng thẳng tiếp tục leo thang theo sau tuyên bố của TT HK Obama về “trục” trọng tâm đối với khu vực này. Một số quần đảo nằm trong phạm vi của vùng tranh chấp, tạo nên cái “đường lưỡi bò” kéo dài qua hầu như toàn bộ biển ĐNA. Trong khu vực này có nhiều tài nguyên thiên nhiên, những ngư trường đánh bắt hải sản, với những tuyến đường trao đổi thương mại, và nhiều căn cứ quân sự - tất cả đều đang gặp nguy hiểm với tình hình quan hệ ngoại giao bế tắc thường xuyên gia tăng. Tuyên bố chủ quyền phủ đầu của TQ nhằm thống trị cả khu vực và sự chống đối mạnh mẽ của nước này trong việc xử lý tranh chấp trên một sân chơi quốc tế đã gây khó khăn cho các nỗ lực giải quyết khủng hoảng và khiến kích ứng những hành vi dân tộc chủ nghĩa ở các nước có liên quan-cụ thể là VN và Philippines. Các chuyên gia nói rằng, cơ hội để mâu thuẫn leo thang ở biển ĐNA-dù hiện nay có vẻ vẫn còn xa-đã thể hiện một khủng hoảng đang diễn ra đối với khu vực, cũng như đối với những quyền lợi của HK ở đây.

Những lãnh thổ nào có liên quan tới tranh chấp?

Biển ĐNA kéo dài khoảng 1,4 dặm vuông trong Thái Bình dương, bao trùm một vùng từ Singapore và eo biển Malacca tới eo Đài loan, kéo dài qua phía tây Philippines và phía đông của VN. Trong biển ĐNA có hàng trăm đảo và quần đảo, mặc dù những lãnh thổ lớn nhất và đang có tranh cãi căng thẳng nhất chỉ là các quần đảo Trường Sa (Spratley), Hoàng Sa (Paracels), quần đảo Pratas (Trung Quốc gọi là Đông Sa), bãi Macclesfield (Trung Quốc gọi là Trung Sa) và bãi cạn Hoàng Nham (Scarborough Shoal, hay Scaborough Reef); và tất cả đều được 6 nước lớn ở ĐNA có những tuyên bố chủ quyền khác nhau. Các quần đảo này hầu như không có người ở, và chưa hề có một sắc dân bản địa nào sinh sống, khiến cho vấn đề chủ quyền lịch sử càng thêm hóc búa.

Đã vậy mà việc tranh chấp không chỉ giới hạn trong đất liền, mà mỗi quốc gia lại có một vùng đặc quyền kinh tế (Exclusive Economic Zone) được mô tả trong Công ước LHQ về Luật biển năm 1982 (United Nations Convention on the Law of the Sea -UNCLOS); theo đó thì mỗi nước có quyền khai thác và sản xuất năng lượng và tài nguyên biển trong vùng EEZ của mình. Vùng EEZ bao trùm một khu vực hơn 200 hải lý từ bờ biển của mỗi nước, và có thể bao gồm cả phần thềm lục địa bên ngoài giới hạn 200 hải lý đó. Những vùng này đã trở thành quan trọng trong các tranh chấp chủ quyền biển đảo, như đã được TQ thể hiện hồi năm 2012 đối với VN (theo báo Wall Street Journal) qua các hoạt động khoan tìm dầu mỏ và đánh cá trong vùng biển gần quần đảo Hoàng Sa.

Đường chín gạch (chín đoạn) là gì?

Đường chín đoạn là một đường phân chia đầy tranh cãi đã được TQ sử dụng để tuyên bố chủ quyền lãnh thổ của mình nơi biển ĐNA, đáng chú ý nhất là đối với bãi cạn Hoàng Nham (Scarborough shoal) và các quần đảo Trường sa và Hoàng Sa- hai quần đảo có tranh chấp quan trọng nhất. Đường vạch bao gồm toàn bộ vùng biển ĐNA này đã bị các nước Philippines, VN, Brunei, Mã lai, Đài loan phản đối; và gây tranh cãi tức thì ngay khi TQ đệ trình một bản đồ cho Liên Hiệp quốc vào năm 2009 trong đó thể hiện sự phân chia này. Việc Bắc kinh phát hành một mẫu giấy thông hành (passport) vào cuối năm 2012 (theo Reuters) có hình bản đồ TQ với khu vực tranh chấp dựa trên đường vạch này đã khiến dư luận quốc tế phản ứng và chỉ trích.

Các nước ASEAN đã phản đối đường ranh giới này, nhưng TQ vẫn khăng khăng bảo vệ nó bằng tính hợp pháp lịch sử dựa trên những khảo cứu về các hoạt động đánh bắt hải sản và những chuyến tàu tuần dương từ mãi tận thế kỷ thứ 15, khiến nó trở nên xa lạ với những đường biên giới mà UNCLOS đã ấn định cho khu vực từ hồi năm 1994.

Các nước tranh giành những nguồn lợi gì trong khu vực này?

Nguyên nhân thấy được ngay của mâu thuẫn là sự cạnh tranh đối với các nguồn tài nguyên, David Rosenberg-giáo sư Khoa học Chính trị ở Middlebury nói. Ước khoảng có hơn nửa tỉ người sinh sống trong phạm vi 100 dặm quanh các bờ biển ĐNA, và lượng tàu thuyền qua lại trong vùng biển này đã tăng vọt sau khi TQ và các nước ASEAN có sự gia tăng mậu dịch quốc tế và nhập khẩu dầu thô. Nhu cầu đối với các nguồn tài nguyên, đặc biệt là dầu mỏ và đánh bắt hải sản, cũng là những lĩnh vực kinh tế có cạnh tranh khốc liệt, nhất là khi các vùng duyên hải TQ diễn ra đô thị hóa nhanh chóng. “Nói cho cùng thì về bản chất đó chính là cách mạng công nghiệp của châu Á,” Rosenberg nói. “Và biển ĐNA trở thành đầu mối quan trọng cho việc này.”

Theo Ngân hàng Thế giới, biển ĐNA có nguồn dầu mỏ trữ lượng ít nhất 7 tỷ thùng, và khoảng 900 nghìn tỷ cubic feet khí tự nhiên, là cơ hội kinh tế to lớn cho các nước nhỏ hơn như Mã Lai, Philippines và VN, và an toàn năng lượng cho nền kinh tế Trung Hoa to lớn và đang tăng trưởng. Vào tháng 12 năm 2012, Ban Quản lý Năng lượng quốc gia TQ đã đặt tên cho các vùng biển có tranh chấp là “vị trí chủ yếu ngoài khơi” để sản xuất khí tự nhiên, và một công ty năng lượng lớn của TQ đã bắt đầu thực hiện khoan nước sâu nơi bờ biển phía nam. Căng thẳng gia tăng khi tập đoàn Dầu khí của chính phủ Ấn Độ tuyên bố cộng tác với Petro VN để phát triển khai thác dầu nơi vùng tranh chấp. Tháng 06 2011, VN cáo buộc một tàu đánh cá TQ đã cắt đứt dây cáp của một tàu khai thác trong khu vực EEZ của họ. Thù địch lại nổi lên vào tháng 05/2014, khi một tàu TQ phun nước vòi rồng vào một đội tàu nhỏ của VN cáo buộc rằng họ đã cố ý lại gần một giàn khoan lớn của TQ gần quần đảo Hoàng sa. Chuỗi sự kiện này đã gây ảnh hưởng đến thị trường chứng khoán VN, khiến nó giảm mạnh ngay sau sự việc xảy ra.

Những vụ việc liên quan tới các tàu đánh cá quy mô nhỏ đã trở thành trọng tâm của sự đối đầu trên biển khi mà việc suy giảm của trữ lượng cá đã khiến ngư dân đi xa hơn vào khu vực tranh chấp để đánh bắt, cũng như để tìm kiếm trái phép những loài sinh vật biển mang lại lợi nhuận cao. Trong lần đụng độ gần đây nhất, lực lượng hải quân Philippines đã chặn bắt 8 tàu đánh cá TQ ở bãi  cạn Scabourough vào tháng 04/2012 và phát hiện trên các tàu này những sinh vật biển vốn dĩ đã bị cấm săn bắt. Việc bắt giữ những người săn trộm này đã dẫn đến bế tắc kéo dài cả hai tháng giữa hai nước.

Những vụ bắt giữ ngư dân và các lệnh cấm đánh cá hàng năm là đại biểu tiện ích cho các tuyên bố chủ quyền vì chúng có thể được sử dụng như nỗ lực pháp lý để thực thi việc bảo vệ nguồn tài nguyên biển, một báo cáo của Nhóm Nghiên cứu Khủng hoảng Quốc tế viết. “Đây là vấn đề tuy không được quan tâm hàng đầu, nhưng lại ảnh hưởng tới 1 tỷ rưỡi người sinh  sống quanh đó và lệ thuộc nặng nề vào hoạt động đánh cá để tìm kiếm thực phẩm và việc làm,” Rosenberg nói. “Đó là nơi phần lớn mâu thuẫn diễn ra, và phần lớn trong số đó đã đang được giải quyết trên cơ sở xử lý mâu thuẫn theo thông lệ.”

Tranh chấp ảnh hưởng các tuyến đường giao thương trên biển như thế nào?

Có khoảng 50% các chuyến hàng chở dầu thô của thế giới đi ngang qua biển ĐNA, nhiều gấp ba lần so với lượng tàu chở dầu đi qua kênh đào Suez và gấp năm lần so với kênh Panama, khiến đây là một trong những vùng biển có các tuyến giao thương hàng hải tấp nập nhất thế giới. Hơn một nửa các cảng tàu trong số mười cảng hàng đầu của thế giới được đặt trong và quanh vùng biển ĐNA, theo Hiệp hội Cảng và Hải cảng Quốc tế. từ khi thương mại trong nội bộ ASEAN tăng vọt từ 29% tổng lượng mậu dịch của ASEAN năm 1980 lên 41% vào năm 2009 thì việc duy trì tự do hàng hải trở nên hết sức quan trọng đối với khu vực này.

“Điều này rất là quan trọng, và đã trở thành mối quan ngại chính của Nhật Bản, Hoa Kỳ và thậm chí bây giờ đến cả EU,” Tiến sĩ Tống Yến Huy (Yann-Huei Song) Viện sĩ Viện Hàn lâm Sinica ở Đài loan nói. Tuy nhiên ông Tống nói, khó có khả năngTQ kích động gây gián đoạn giao thương trong khu vực vì bản thân quyền lợi làm ăn, khai thác, và nhập phẩu của họ cũng hoàn toàn dựa vào tự do hàng hải. Các chuyên gia tranh luận rằng quyền lợi qua lại của các bên trong tiến trình hội nhập kinh tế khu vực sẽ tạo nên một thuận lợi cực kỳ tốt đẹp cho những hợp tác về tài nguyên, bảo tồn (sinh vật  biển và môi trường), và các động thái an ninh trong khu vực, theo một tờ báo ra hàng quý của Havard.

Các rủi ro quân sự là gì?

Đế đáp ứng với sức mạnh đang tăng tiến của TQ, hoạt động quân sự hóa trong khu vực cũng gia tăng, khiến nguy cơ của một mâu thuẫn có vũ trang càng lớn thêm lên và xung đột càng thêm khó giải quyết. VN và Mã Lai đã dẫn đầu trong việc tăng dần khả năng quân sự của mình và đẩy mạnh mua bán vũ khí với các nước như Nga và Ấn Độ, trong khi đó Phipippines đã tăng gấp đôi ngân sách quốc phòng  năm 2011 và cam kết hợp tác diễn tập quân sự năm năm với Mỹ. Philippines cũng bắt tay vào một chương trình hiện đại  hóa trị giá 1 tỷ đô la chủ yếu là mua ca nô và các phi cơ có khả năng chiến đấu của Mỹ. Vào tháng 04/2014 nước này đã ký một hiệp ước quân sự mới, có giá trị trong mười năm với Mỹ, cho phép quân đội Hoa Kỳ được hiện diện nhiều hơn, cũng như được ra vào các căn cứ quân sự trong cả nước.

Tàu thuyền thường can dự nhiều nhất vào những tranh chấp hải quân, như đã thấy trong vụ Bãi Hoàng Nham (Scaborough Shoal) tháng 04/2012 khi Philippines nói rằng một chiếc tàu chiến lớn nhất của họ (nhận được từ Hoa Kỳ) đã gặp bế tắc với những đội tàu hải giám của TQ sau khi chiếc này cố bắt giữ các ngư dân TQ nhưng đã  bị chặn lại bởi đội giám sát. Việc dính líu của hải quân càng khiến cho các thỏa hiệp chính trị gặp nhiều khó khăn thêm, nhóm nghiên cứu Khủng hoàng Quốc tế (International Crisis Group – ICG) nói.

“Không hề giống NATO chút nào, và đó chính là điều đáng lo,” Rosenberg nói. “Không như Mỹ và Cộng đồng Chung Châu Âu, vốn dĩ chỉ dính líu vào những vùng khác trên thế giới, các  nước ĐNA bắt buộc phải xuất tiền ra để bảo vệ những quyền lợi trước mắt của họ. Đây không hề là chiến tranh lạnh dù trên bất cứ phương diện nào, mà họ vẫn chưa công khai cho  nhau biết về việc hiện đại hóa quân sự của mình.”

Những gì đang được thực hiện để giải quyết tranh chấp?

Một trong những bế tắc lớn nhất để đi tới một giải pháp là TQ nhất quyết thực hiện chính sách ngoại giao của họ trên cơ sở song phương, cây bút Stewart Patrick của Hội đồng Quan hệ Hải ngoại (Council of Foreign Relations-CFR) nhận định. Chủ nghĩa dân tộc cũng tiếp thêm nhiên liệu cho các thế cờ bí này. Những tòa án quốc tế, thí dụ như Tòa án Quốc tế về Luật biển đều có sẵn, nhưng các quốc gia đã chỉ sử dụng tới một cách chọn lọc như những chi nhánh chính trị nội địa có tiềm năng khi có hòa giải. TQ còn nhiều lần phủ quyết cơ chế trọng tài do Liên Hiệp quốc cung cấp.

Một hội nghị thượng đỉnh hồi tháng 07/2012 đã nỗ lực vạch ra những hướng đi để giải quyết mâu thuẫn nhưng cuối cùng chẳng đi tới đâu-một số chuyên gia đã cho rằng điều này nhấn mạnh những khó khăn để khu vực có được những tiếp cận đa phương. Tuyên bố sáu điểm của ASEAN hồi tháng bảy đã không nhắc nhở gì cụ thể tới một sự việc nào, và chỉ phác thảo một thỏa thuận để thực hiện một quy tắc hành động chung trong khu vực, tôn trọng luật pháp quốc tế, và tự kềm chế. Vào tháng 08/2012 Josh Kurlantzick của CFR nói rằng, trong khi ASEAN là lộ trình thích hợp để giải hòa thì nó vẫn chưa tìm thấy vị trí của mình trong việc chuyển hóa thành một “tổ chức hội nhập có nhiều quyền lực hơn để có thể lãnh đạo được.” Trong một nghiên cứu thực hiện hồi tháng 11/2012 của ICG, Kurlantzick đã quan sát cách ASEAN có thể gia cố vai trò của mình để đáp ứng được với những thách thức như kiểu ở biển ĐNA.

Đồng thời, việc đồng quản lý tài nguyên cũng đã được nhiều chuyên viên coi là cách tốt nhất để làm dịu căng thẳng hiện tại, cũng theo ICG. TQ và VN đã sắp xếp để thoả thuận về một ngư trường chung ở vịnh Bắc Bộ, nơi mà cả hai quốc gia này đều có tuyên bố chủ quyền chính xác và có hoạt động đánh bắt hải sản thường xuyên. Tuy nhiên, phát triển (thăm dò và khai thác) dầu vẫn còn là vấn đề gây tranh cãi rất nhiều, khi mà cả TQ lẫn VN đều đã có những dự án khai thác khí (PDF) với các công ty nước ngoài tại các vùng tranh chấp.

Chính sách chuyển trục của Hoa Kỳ đối với châu Á là gì?

Sự chuyển trục của nước Mỹ vào khu vực này, đi kèm với vô số các mâu thuẫn ở đây, đã làm dấy lên mối quan ngại về tương lai của quyền lợi của nước Mỹ ở ĐNA. Chính phủ Mỹ đã không chỉ nỗ lực để thắt chặt quan hệ với ASEAN, mà còn đẩy mạnh quan hệ với từng nước khác như Miến Điện, nơi mà HK đã mới phát triển trọng tâm chú ý và chiến lược can thiệp. Chính phủ Mỹ cũng thúc đẩy hợp tác an ninh với VN, trong khi Mã Lai và Singapore cũng bật tín hiệu mong muốn được gia tăng hợp tác an ninh.

Một tài liệu John Hopskin năm 2012 đã ghi nhận rằng ĐNA đã biến chuyển nhiều trong hai thập niên vừa qua, trở thành một khu vực mà quyền lực và tham vọng về chiến lược của TQ sẽ khiêu khích sự hiện diện sẵn có của quân đội Mỹ, và cũng là nơi mà sự chấp nhận TQ đối với tình hình biển ĐNA thì về căn bản lại xa lạ đối với sự hòa ái đã hình thành từ lâu giữa các nhà nước có biển.

Các chuyên gia nói rằng HK đang đối mặt với một tình thế tiến thoái lưỡng nan và khó mà hành động sao cho cân bằng trong khu vực, khi mà có nhiều nước ASEAN muốn đóng vai trò quyền lực hơn để phản ứng lại sự hung hăng của TQ, trong khi có những nước khác thì lại muốn HK ít can thiệp vào. Ưu tiên hàng đầu mà tất cả các bên đều muốn là tránh đụng độ quân sự, theo ý kiến của Bonnie Glaser thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược quốc tế; ngay cả khi TQ gây gổ với các láng giềng ĐNA, vì nước này đang trở thành đối tác thương mại lớn nhất và là một trong các nhà đầu tư trực tiếp lớn nhất trong các nước ĐNA kể từ khi hiệp định thương mại tự do ASEAN-TQ có hiệu lực.